نظم و پیچیدگی یکی از مظاهر خلقت خداوندی و نیازمند اندیشه و تفکری عمیق در فهم رمز و راز نهفته در آنهاست. هر پدیده زنده و واجد حیات از سیستم نظم¬دهنده¬ای برخوردار است که نشانگر ناظمی بوده و میزان نظم و کیفیت سادگی یا پیچیدگی آن را تعیین می¬نماید و در اغلب پدیده¬ها، حضور همزمان و متعادل نظم و پیچیدگی، قابل ملاحظه است. شهر اسلامی_ایرانی با الگوهای نظم¬دهنده برگرفته از احکام و فرهنگ اسلامی و زمینه¬های بومی، بافت پیچیده و منسجمی را بوجود می¬¬آورد. مطالعه در خصوص چیستی، چرایی، چگونگی نظم و بی¬نظمی و الگوهای نظم¬دهنده در شهر اسلامی_ایرانی ؛ پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: قواعد و معیارهای نظم و پیچیدگی در شهر اسلامی_ایرانی کدامند؟
 پژوهش حاضر با هدف تبیین قواعد و معیارهای نظم و پیچیدگی در شهر اسلامی_ایرانی، از رویکرد نظری واقعگرایی اسلامی و نظریه اعتباریات، استفاده می¬نماید. بطوریکه ضمن مرور ادبیات جهانی، با استفاده از مبانی و اندیشه صاحب¬نظرانی چون علامه طباطبایی، مرتضی مطهری و آیت¬الله جوادی آملی به تبیین اصول، قواعد و معیارهای مربوط به نظم شهر اسلامی_ایرانی پرداخته شد. در این مراحل از روش تحقیق تحلیلی و تفسیری و شیوه¬های مطالعه اسنادی و تحلیل محتوای کیفی متون استفاده گردید. در ادامه پس از تشریح رویکرد نظری تحقیق، روشهای پژوهش و چارچوب نظری تحقیق، به مطالعه جایگاه شاخص¬ها و معیارهای مستخرج از مبانی در بازارهای تاریخی و مراکز تجاری معاصر و سنجش وضعیت آنها به طور تطبیقی از دیدگاه کسبه و مراجعین پرداخته شد. با بررسی وضعیت این شاخص¬ها در بازار تاریخی تبریز و پاساژهای پیرامون در قالب مصاحبه باز و بسته و مشاهدات میدانی و تحلیلهای نرم¬افزاری، نتیجه¬گیری و تبیین ارائه نظریات و یافته¬های پژوهش انجام گردید.
یافته¬های این پژوهش نشان می دهد که پیچیدگی یک پدیده را می توان با مطالعه نظم حاکم بر آن بررسی و تبیین نمود. بطوریکه میزان نظم آن پدیده، سادگی و پیچیدگی آن را آشکار می سازد. بر اساس احکام ثابت فطری، بازار اسلامی_ایرانی به عنوان بخشی ضروری از شهر اسلامی_ایرانی و محلی برای خرید و فروش و عرضه کالاهای مورد نیاز مسلمانان، مکانی است واجد نظم و پویایی برپایه احکام ثابت فطری. چنین مکانی باید دارای نظام اجتماعی_فرهنگی، اقتصادی، فضایی_کالبدی و خلقت زیست¬محیطی برگرفته از احکام ثابت اسلامی باشد. در نمونه مورد مطالعه، سازگاری بازار تاریخی و پاساژها با احکام ثابت بطور نسبی بوده و نیز هر کدام از آنها نقاط قوت و ضعف متعددی را دارا می¬باشند. اما در یک ارزیابی جامع و مقایسه تطبیقی از دیدگاه کسبه و مراجعین می توان گفت که در برخورداری از نظم اسلامی_ایرانی، برتری نسبی از آن بازار تاریخی بوده که در ابعاد چهارگانه نظم اسلامی_ایرانی و قواعد آن در طول زمان، بافت پیچیده و منسجم شکل گرفته است. مشاهدات عینی و بررسیهای اسنادی و میدانی نیز نشان می¬دهد که نظم مذکور برخاسته از سنت اسلامی و الگوهای اسلامی_ایرانی بوده و عوامل همچون مساجد، حوزه علمیه و مراسمات مذهبی، فرصتهایی ارزشمند را برای مشارکت کسبه و مراجعین تداوم نظم اسلامی_ایرانی بویژه در بعد اجتماعی و فرهنگی فراهم می نماید.
کلید واژگان: نظم، پیچیدگی، شهر اسلامی_ایرانی، واقعگرایی اسلامی، بازار شهر تبریز.